– Kwestia zniesienia ubezwłasnowolnienia i zastąpienia go modelem wspieranego podejmowania decyzji jest dla nas jedną ze sztandarowych spraw. Model wspieranego podejmowania decyzji stanowi nowoczesną, humanitarną i zgodną z międzynarodowymi standardami praw człowieka alternatywę dla archaicznej i restrykcyjnej instytucji ubezwłasnowolnienia – powiedziała wiceministra Zuzanna Rudzińska-Bluszcz, przewodnicząca Zespołu ds. opracowania propozycji rozwiązań normatywnych. 

Już w styczniu 2024 roku informowaliśmy na naszym portalu o planowanym zniesieniu instytucji ubezwłasnowolnienia. W grudniu tego samego roku opublikowano projekt ustawy o instrumentach wspieranego podejmowania decyzji, którego konsultacje publiczne trwały do połowy stycznia 2025 roku.  

Po zakończeniu konsultacji w udzielonym nam wywiadzie wiceministra Rudzińska-Bluszcz zaznaczyła, że Ministerstwo chce by nowy system był na tyle elastyczny, aby wesprzeć osobę w tych obszarach, w których potrzebuje wsparcia, np. związanych z zarządzaniem pieniędzmi. W tych natomiast, w których radzi sobie dobrze, dać jej wolną rękę i przestrzeń, aby mogła funkcjonować w społeczeństwie. 

Obecnie projekt ustawy znajduje się na etapie konsultacji, uzgodnień i opiniowania. Jak zauważa Pełnomocniczka RPO ds. osób z niepełnosprawnościami dr Monika Wiszyńska-Rakowska, projekt, nad którym pracuje resort sprawiedliwości różni się od wersji z grudnia ubiegłego roku. 

– Kwestią, która pozostaje w zainteresowaniu Rzecznika, są prawa wyborcze, i tu obie wersje projektu bardzo mocno się różnią. Rzecznik Praw Obywatelskich w piśmie z 30 kwietnia 2025 r. do ministra sprawiedliwości podkreślił, że uznanie zdolności do czynności prawnych jest nierozerwalnie związane z możliwością korzystania z wielu innych praw człowieka, określonych w Konwencji, w tym prawa do pracy, prawa wyborczego czy prawa do wyboru miejsca zamieszkania oraz podjęcia decyzji co do tego, z kim dana osoba zamierza mieszkać. Rzecznik wyraził swoje obawy dotyczące wprowadzonej możliwości pozbawienia praw wyborczych osób, które będą korzystały z instrumentów wsparcia — mówiła w wywiadzie udzielonym magazynowi Integracja. 

Ponadto  obawy Rzecznika budzi to, że w obecnym kształcie ustawy opiekunem prawnym osoby z niepełnosprawnością może być kierownik placówki, w której ta osoba przebywa.  

– To oznacza, że jedna osoba ma tak naprawdę pełnię władzy nad osobą z niepełnosprawnością, i to ona decyduje, gdzie osoba z niepełnosprawnością mieszka, czy skorzysta z innych form wsparcia, czy będzie chciała kiedykolwiek taką instytucję opuścić. Jako opiekun prawny dostaje się możliwość decydowania o wszystkich sprawach, więc wydaje się, że to jest coś, co wymaga szerszej analizy przy tym projekcie, żeby osoby z niepełnosprawnością realnie mogły podejmować decyzję o sobie — komentuje dr Wiszynska-Rakowska.  

Co oznacza zniesienie ubezwłasnowolnienia? 

Planowana reforma całkowicie likwiduje ubezwłasnowolnienie. Każda osoba dorosła, niezależnie od stanu zdrowia czy niepełnosprawności, będzie miała pełną zdolność do czynności prawnych. Dotyczy to także tych, którzy do tej pory byli ubezwłasnowolnieni – odzyskają oni prawo do decydowania o sobie. 

Wspierane podejmowanie decyzji – jak to będzie działać? 

Nowy model zakłada, że osoby potrzebujące pomocy w podejmowaniu decyzji będą mogły skorzystać z różnych form wsparcia, dobranych do ich sytuacji. Przewidziano cztery podstawowe instrumenty: 

  • Asysta prawna – osoba z niepełnosprawnością samodzielnie – dobrowolnie – wybiera asystenta, z którym zawiera pisemną umowę. Asystent nie podejmuje decyzji za nią, ale pomaga zrozumieć sytuację, doradza, towarzyszy np. podczas wizyt w urzędach czy u lekarza. 

  • Kurator wspierający – powoływany przez sąd, gdy osoba nie może skorzystać z asysty prawnej. Kurator wspiera w podejmowaniu decyzji, ale nie decyduje za osobę wspieraną. Jego mandat trwa maksymalnie 5 lat i podlega kontroli sądu. 

  • Kurator reprezentujący – powoływany przez sąd w wyjątkowych sytuacjach, gdy osoba – mimo wsparcia – nie jest w stanie samodzielnie podjąć konkretnych decyzji. Kurator może działać w imieniu osoby wspieranej, ale tylko w ściśle określonym zakresie np. w podjęciu jednej sprawy lub do prowadzenia wszelkich spraw. 

  • Pełnomocnik rejestrowany – osoba może wyznaczyć zaufaną osobę do reprezentowania jej w przyszłości, na wypadek pogorszenia stanu zdrowia. Pełnomocnictwo jest rejestrowane i może być odwołane w każdej chwili. 

Wszystkie te instrumenty mają na celu umożliwienie osobom z niepełnosprawnościami, seniorom czy osobom chorym zachowania maksymalnej samodzielności, przy jednoczesnym zapewnieniu im realnego wsparcia tam, kiedy jest ono potrzebne.  

Dodatkowo projekt zakłada utworzenie Rejestru Pełnomocnictw, który będzie centralną bazą danych ułatwiającą instytucjom (np. bankom, urzędom, sądom) oraz innym zainteresowanym potwierdzanie informacji dotyczących umocowania pełnomocnika rejestrowanego, co zwiększy bezpieczeństwo prawne i praktyczną skuteczność tego instrumentu. 

Europejskie przykłady 

– System wspieranego podejmowania decyzji musi być jednak jak najlepiej dostosowany do polskiego porządku prawnego, dlatego też proste „przeszczepianie” rozwiązań przyjętych w innych krajach nie byłoby dobrym kierunkiem. To nie oznacza, że nie korzystaliśmy z bogatych doświadczeń innych państw, które zdecydowały się wprowadzić podobne instytucje do swojego porządku prawnego. Analizowaliśmy m.in. rozwiązania przyjęte w Niemczech, Francji, Czechach, Irlandii, Finlandii czy Austrii — podkreśliła w rozmowie z magazynem Integracja wiceministra Zuzanna Rudzińska-Bluszcz. 

Ministerstwo Sprawiedliwości na swojej stronie przedstawiło też przykłady  różnych modelach wspieranego podejmowania decyzji, które funkcjonują w Zachodniej Europie.